نقش پنبۀ سوخته در کنترل خونریزی از دیدگاه طب سنتی ایران

به گزارش مملکت آنلاین،  خونریزی، ممکن است به علت جراحت، اختلالات خون یا اثر دارو رخ دهد. متوقف کردن خونریزی، اغلب مستلزم اقدام فوری پزشکی است و می تواند سبب ناتوانی و مرگ ومیر بیماران شود. داروهای متداول هموستاتیک در دسترس نیستند و اثربخشی محدودی دارند. از طرفی، این داروها گران بوده و بار اقتصادی ناشی از روش های درمانی مختلف، سبب ایجاد مشکلات متعددی برای جامعه می شود. طب سنتی ایران که یکی از مکاتب طبی کل نگر می باشد، روش های درمانی ویژه ای در این خصوص دارد که شناخت آنها برای جامعۀ پزشکی خالی از فایده نیست. در منابع طب ایرانی، برای کنترل خونریزی، ترکیبات طبیعی مختلفی استفاده شده است که از آن جمله، می توان به انواع خاکستر اشاره کرد که یکی از انواع پرکاربرد آن، پنبۀ سوخته است. هدف از این مقاله، استخراج پنبۀ سوخته به عنوان بندآورندۀ خونریزی در متون طب سنتی ایران به عنوان مکتبی غنی با سابقۀ تاریخی پربار است.

سه مکانیسم عمدۀ هموستاز، شامل انقباض عروقی، تجمع پلاکتی و در نتیجه، لخته شدن خون است. هیچ گونه داروی هموستاتیک، مؤثر برای استعمال موضعی در دسترس نیست. داروهای موضعی بندآورندۀ خونریزی، مانند کالژن، ترومبین و پروتروببین، گران بوده و به راحتی در دسترس نیستند؛ از طرفی، برخی از آن ها دارای اثربخشی محدودی هستند.

داروهای هموستاتیک غیرتزریقی فراوانی ارزیابی شده است؛ ولی اثربخشی بالینی تعداد اندکی از آن ها اثبات شده است. برای این داروها، عوارض مختلفی مانند واکنش افزایش حساسیت، ترومبوز شریانی یا وریدی، هایپوناترمی و سکتۀ مغزی یا قلبی ذکر شده است.

با توجه به محدودیت داروی مؤثر در این زمینه و عوارض جانبی متعدد داروهای متداول، یکی از گزینه ها استفاده از داروهای سنتی است که در طول سال ها، در بین مردم، محبوب بوده است. گیاهان دارویی که در مکاتب طبی گیاهی در سراسر جهان ارائه می شوند، منابع ارزشمندی هستند که برای درمان بیماری های مختلف استفاده می شوند.

برای مدیریت خونریزی در طب ایرانی، علاوه بر اقدامات اولیه، مانند بالا نگه داشتن عضو درگیر یا فشار دادن موضع خونریزی با دست، مفردات مختلفی برای بند آوردن خونریزی ذکر شده است که از میان آن ها می توان به خاکستر، به ویژه پنبۀ سوخته، اشاره کرد. خاکستر، به دلیل ارضیت و تجفیف فراوان، مانع سیلان خون می شود. از این رو، در کتب طب ایرانی، پنبه و خاکستر آن را در بازداشتن خونریزی از جراحات مجرب می دانند.

همچنین، مقالات و مطالعات امروزی بر تأثیر پنبه در کنترل خونریزی صحه گذاشته اند. در زخم هایی که پیچیده نیستند و شریان درگیر نیست و سایز کوچک با عمق کم دارند، می توان از سوختۀ گاز استریل یا پنبۀ سوخته استفاده کرد که ارزان و در دسترس و استفاده از آن، راحت است.

در درمانگاه های طب ایرانی نیز، برای جلوگیری از خونریزی محل نیش زالو، از پنبۀ سوخته استفاده میکنند که در کتب طب ایرانی توصیه شده است. از طرفی، خاکستر، جزء مواد طبیعی مانع خونریزی است که استریل است و تهیۀ آن در همه جا راحت است و عوارضی مانند درد یا ناراحتی را در پی ندارد. در مناطقی از آفریقا نیز به صورت سنتی، به منظور جلوگیری از خونریزی در زخم ها از خاکستر استفاده میکنند. با این رویکرد، هدف از نوشتن این مقاله، استخراج پنبۀ سوخته به عنوان بند آورندۀ خونریزی در متون طب سنتی ایران به عنوان مکتبی غنی با سابقۀ تاریخی پربار بوده است.

سید اسماعیل جرجانی، در کتاب مستطاب دخیرۀ خوارزمشاهی، اسباب سیلان خون را چهار نوع ذکر کرده است:

1. گشاد شدن دهانه ى رگ ها به سبب جراحت به افراط یا به سبب ضعیفى و سست شدن رگ ها
2.  امتلای بدن از خو
3. حرکت قوى یا فریاد بلند زدن و ناگهانی از جا برخاستن
4. شکافتن و بریده شدن رگى به سبب جراحتى یا به سبب تیزى ماده اى یا دارویى که سر رگى را بسوزاند و از بین ببرد، که از این بین سیلان خون که از رگ هاى شریان باشد، بستن آن مشکل است.

 برای معالجه و بازداشتن خونریزی در طب سنتی ایران، روش های مختلفی ذکر کرده اند که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:

• خونی را که از یک سمت می رود، به سمت دیگر بکشند چنان که اگر از بینى راست خون بیاید محجمه بر جگر گذارند.
• از ناحیۀ دیگر خونریزی ایجاد کنند؛ مثلاً وقتی خون از بینى چپ مى آید، فصد دست چپ کنند تا خون را با بادکش یا فصد (در صورت قوت بیمار به ناحیۀ مقابل محل خونریزی سوق دهند).
• راه رسیدن خون به موضع جراحت را ببندند؛ مثلاً عضوی را که از جراحت دورتر است، ببندند و عضو خونریزی کننده، بالاتر قرار گیرد و درد آن را بایستی آرام کرد؛ زیرا، درد، جاذب خون به ناحیۀ آسیب دیده است و اگر جراحت در محلی باشد که بستن آن دشوار باشد، حوالى آن را گچ بگیرند تا گذرهاى خون را تنگ تر کنند.
• با داروهاى خدر کننده و غلیظ کننده، خون را ساکن کنند؛ به این منظور، طعام هاى غلیظ کننده مانند کعک (نان خشک)، عدس، عناب و آب سرد بدهند و در هواى خنک یا آب سرد بنشانند تا با سرد کردن بدن، به کاهش خونریزی موضعی در ظاهر بدن کمک کنند؛ زیرا، سرمای ظاهر خون را به باطن بدن هدایت می کند.
• جراحت را علاج کنند و این دو گونه است: با داروها مانع خونریزی شوند یا آن که کیّ انجام دهند.

شیخ الرئیس، در کتاب قانون ذکر کرده است اگر خونریزى بر اثر باز شدن دهانۀ رگ باشد، مواد قابض )بندآورنده) مبرد به کار مى بریم تا دهانه های رگ ها برهم آید. داروهاى سردى بخش، مادۀ جارى را منعقد مى کنند و این مواد، دهانه ها را مسدود کرده و تنگ مى کنند. داروهاى قابض، ماده را بند مى آورند و مجارى را در بر مى گیرند. همچنین، داروهاى مُغَرّی و چسبنده (سریشى) در دهانۀ مجارى راه بندانى ایجاد مى کنند. از این رو، از جمله قویترین داروهای بند آورندۀ خونریزی، خاکستر را ذکر کرده اند؛ زیرا، خاکستر از آن جایی که بسیار خشکاننده بوده، بند آورندۀ خونریزی نیز می باشد.

در کتاب الشامل، نوشتۀ ابن نفیس قرشی، خاکستر را این گونه توصیف می کند: «إنّ الرّماد هو الجزء األرضىّ الذى یبقى من الجسم المحترق، إذا تحلّل لطیفه و تصعّد»: خاکستر جزء ارضی است که از جسم محترق، زمانی که بخش لطیف آن تحلیل رفته و متصاعد می شود و از هر جسمى که باشد، منسوب به آن است، مانند رماد عقرب، چوب درخت انگور و ... طبیعت آن خشک و مجفّف مایل به حرارت و مرکب از جزو بارد ارضى کثیف بسیار و جزو دخانى حار نارى لطیف اندک است که با شستن، جزو دخانى، حار آن زایل مى شود و جزو ارضى بارد آن، باقى مى ماند. به دلیل کثرت ارضیت، جوهر آن شدید التجفیف، شدید الیبوست و قابض بوده و با یبوست مفرط خود، سبب جمع شدن اجزا می شود.

از جمله مفرداتی که خاکستر آن ها در بند آوردن خونریزی مؤثر است، می توان به گز، قرطاس، مازو و پنبه اشاره کرد. خاکسترها، برحسب مادۀ اولیه ای که از آن ها به دست می آیند، کیفیات مختلفی دارند. برای مثال، خاکستر حاصل از درخت بلوط ، دارای قوت قبض بوده که گاهی بند آوردن خونریزی به غیر این دوا ممکن نیست؛ ولی، خاکستر حاصل از درخت انجیر، دارای حدت و جلاء است که در خونریزی کاربردی ندارد.

یافته های پیرامون نقش پنبه در هموستاز در طب جدید

در طب مدرن، انواع مختلفی از داروهای موضعی برای جلوگیری از خونریزی استفاده می شود. عوامل موضعی هموستاتیک در هر دو زمینۀ معمول و تخصصی پوستی، نقش مهمی دارند. امروزه، در طب مدرن فرآورده های موضعی ضد خونریزی را به سه دستۀ قابل جذب، مانند پنبه و کالژن، بیولوژیکی، مانند فیبرین و ترومبین و مصنوعی، مانند گلوتارآلدهید و پلی اتیلن گلیکول، تقسیم می کنند.

 یکی از این فرآورده های طبیعی مورد استفاده در طب متداول، پنبۀ طبی است. پنبه، جزء عوامل هموستاتیک قابل جذب است و با ویژگی های بیولوژیک و ساختار سلولزی که دارد، برای پیشگیری از خونریزی در جراحی ها استفاده می شود. پنبۀ اکسیده (oxidized Simple cellulose) اولین بار در سال ۱۰۴۲ در ایالات متحده، در جراحی ها استفاده شد. نسل جدید آن با نام Oxidized cellulose regenerated  در سال ۱۰۰۳ وارد بازار شد که مکانیسم اثر آن، ماتریس فیزیکی برای شروع لخته است و با pH  پایین اثر ضد میکروبی خود را اعمال می کند. از طرفی، با فشار آن می توان زخم را تامپوناد کرد تا سدی در برابر خونریزی باشد.

استفاده از پنبه، آسان، در دسترس و ارزان است و به راحتی می توان از آن، گاز یا سواب طراحی کرد. اگر در محل زخم رشته های آن باقی بماند، طی یک تا شش هفته جذب می شود. ولی، اگر مقادیر بیشتری در زخم باقی بماند، با وجودی که سلولز اثرات ضد میکروبی دارد، می تواند سبب واکنش جسم خارجی در بدن بیمار شود. همچنین، در مطالعه ای که بر روی مدل حیوانی (سگ) صورت گرفت، مشخص شد پنبه با ایجاد پاهای کاذب و کمک به تجمع پلاکتی و آزاد شدن عوامل هموستاتیک مانند 4-PF- ،β TG در کنترل خونریزی مؤثر است. از آن جایی که یکی از مکانیسم های تأثیر پنبۀ سوخته فعل تجفیف است، در مطالعات نیز، بر ارجحیت و میزان هموستاز بیشتر در استفاده از پنبۀ خشک بر حالت مرطوب تأکید شده است .

در مطالعات مختلفی، نقش پنبه در بند آوردن خونریزی ذکر شده است؛ ولی، بر روی پنبۀ سوخته، تاکنون مطالعه ای صورت نگرفته است. از منظر طب ایرانی، با توجه به طبیعت خشک و نیز خاصیت قبضی که در مورد پنبۀ سوخته ذکر شده است، این مفرده را سبب پایداری لخته و مؤثر در کنترل خونریزی می دانند، ولی در طب مدرن، به عوامل شیمیایی آن، مانند آزاد کردن عوامل هموستاتیک تأکید می شود.

نتیجه گیری:

داروهـای موضـعی هموسـتاتیک متـداول، اغلـب گـران بـوده، به راحتـی در دسـترس نیسـتند، عـوارض بـیشـماری دارنـد و اثربخشی تعداد اندکی از آن ها اثبات شده است. بـرای مثـال، در سال 2310 مطالعه ای بالینی انجام شد که نشان داد ترانگزامیـک اسید به عنوان یکی از متداولترین هموستات هـای موضـعی در خونریزی لثه مؤثر نبوده است.

 مباحث مرتبط با گیاهان دارویی و داروهای گیاهی، از مهمترین و پرجاذبه ترین موضوعات مربوط به علوم پزشکی در دهه های اخیر بوده است. تاریخچۀ مصرف گیاهان دارویی به قدمت حضور انسان بر روی کرۀ زمین می باشد. تقریباً در تمام اقوام و قبایل، انسان ها از گیاهان دارویی بهره می گرفته اند.

پنبۀ سوخته، به عنوان یک عامل هموستاتیک موضعی در خونریزی خارجی و آسیب های پوستی، به علت ارزان، امن و در دسترس بودن، می تواند استفاده شود. اما، قبل از هر چیز، بایستی سمیت این مفرده مشخص شده و اثرات و مکانیسم اثر آن در مطالعات بالینی سنجیده شود تا ماده یا مواد فعال باعث تأثیر انعقادی این مادۀ طبیعی مشخص شود. علاوه بر این، ترکیبات طبیعی و مشتقات تجاری آن ها ممکن است مؤثرتر بوده و ارزانتر از عوامل موضعی هموستاتیک در حال حاضر در دسترس باشد.

در دهه های گذشته، تعداد زیادی از عوامل ضد خونریزی موضعی به وجود آمده است که بایستی پزشکان در انتخاب این داروها، توجه به مکانیسم عمل، اثربخشی و اثرات جانبی احتمالی مربوط به هر دارو را مدنظر قرار دهند. داروی ایده آل باید به راحتی در دسترس، مؤثر، مقرون به صرفه و قابل استفاده در شرایط مختلف بوده و آلرژن نباشد.

از آن جایی که طب سنتی ایران سابقۀ چند هزار ساله دارد و با جستجوی منابع طب سنتی، احتمال یافتن داروی مؤثر نسبت به حالتی که به صورت تصادفی در صدد کشف دارویی باشیم ۴۳ برابر است، پس استفاده از تجارب طب سنتی کاملًا معقول به نظر می رسد.

انتهای پیام/