اعدام فاطمی ۶۵ ساله شد/ ۲۰ بُرش از زندگی و مرگ روزنامه‌نگارِ وزیر

به گزارش مملکت‌آنلاین، عصر ایران نوشت: ۱۹ آبان، یادآور اعدام دکتر سید حسین فاطمی وزیر امور خارجۀ دولت ملی دکتر محمد مصدق و مدیر روزنامۀ «باختر امروز» در سال ۱۳۳۳ است.

در شصت و پنجمین سالروز تلخ ترین اتفاق پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و دربارۀ این چهرۀ مشهور تاریخ مطبوعات و سیاست در ایران، ۲۰ نکتۀ گفته شده یا کمتر گفته شده را می توان یادآور شد:

۱. نخستین ایرانی؛  سید حسین فاطمی، نخستین ایرانی است که در خارج از کشور، دکتری روزنامه نگاری دریافت کرده است. وجه سیاسی او اما چنان پُررنگ است که این نکته تا سال ها پیش مغفول مانده بود.

در سال های اخیر دکتر هادی خانیکی استاد علوم ارتباطات در آغاز دوره های درسی خود در مقاطع مختلف، نخست این پرسش را با دانشجویان در میان می نهاد که «نخستین ایرانی که به دریافت دکتری روزنامه نگاری در خارج از کشور نایل آمده کیست» و شگفتا که اکثر قریب به اتفاق، پاسخ را نمی دانستند و تا می شنیدند تعجب می کردند. نامی آشنا اما در عرصۀ سیاست و دیپلماسی.

هنوز هم در بسیاری از متون، دکتری فاطمی در رشتۀ حقوق ذکر می شود. مسعود بهنود نیز در کتاب «کُشتگان بر سر قدرت» او را فارغ‌التحصیل حقوق معرفی می کند. مرحوم مهندس عزت‌الله سحابی اما در خاطرات خود (نیم قرن خاطره و تجربه، صفحه ۱۱۴) بر آنچه دکتر خانیکی می گوید صحه می گذارد.

این که با دکتری روزنامه‌نگاری هم سرنوشت روزنامه نگارانی چون جهانگیر صوراسرافیل را پیدا کرد از عبرت های تاریخ این سرزمین است.

اعدام فاطمی ۶۵ ساله شد/ ۲۰ بُرش از زندگی و مرگ روزنامه‌نگارِ وزیر

۲. باجناق زنرال؛ سید حسین فاطمی در عصر پهلوی و در سال ۱۳۳۳ اعدام شد و باجناق او (مهدی رحیمی) اندک زمانی پس از سقوط رژیم پهلوی و در سال ۱۳۵۷. سپهبد رحیمی فرماندار نظامی تهران در اوج انقلاب ۵۷ و یکی از چهار ژنرال گروه اول اعدامی ها بود ( به همراه نصیری رییس ساواک، خسروداد فرمانده هوانیروز و ناجی فرماندار نظامی تهران).

فاطمی در زندان دژبان مرکز بود که همسر او –پریوش سطوتی – به اتفاق خواهرش به ملاقات می رفتند و یکی از افسران دل به خواهر همسر فاطمی داد و چون دانست پدر آنان نظامی است (سرتیپ سطوتی) بیم ناک گرایش سیاسی باجناق نشد و ازدواج، صورت پذیرفت.

فاطمی و رحیمی البته شاید هیچ گاه رو به رو نشده باشند.

۳. نشان همایون؛ شاه اگرچه خود خجالتی بود اما تا پیش از وزارت خارجه شخصیت دکتر فاطمی را دوست داشت و دست کم بر دکتر مصدق ترجیح می داد. فاصلۀ سنی او با مصدق زیاد بود اما تنها دو سال از فاطمی کوچک تر بود. حتی گفته شده که در ملاقاتی او را شایسته تر از مصدق معرفی کرده و بعدتر که درمی یابد فاطمی این راز را با مصدق در میان نهاده می رنجد.

با این حال چند ماه قبل از کودتا فاطمی را شایسته دریافت بالاترین مدال حکومتی (نشان همایون) تشخیص داد.

۴. ردّ فرجام خواهی؛ فرض علاقۀ قبلی شاه، به فاطمی این پرسش را پدید می آورد که چرا با تقاضای فرجام او موافقت نکرد و بدین ترتیب بر حکم اعدام، مُهر تأیید زد؟

سه دلیل می توان آورد:

اول این که بعد از کودتای ناکام ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ که از ایران گریخت و بعد از کلاردشت و بغداد، سر از رم ایتالیا درآورد سفارت ایران از پذیرش او خودداری کرد و گفتند وزیر امور خارجه تلگراف زده که شاه عملا کنار رفته است. خروج پادشاه همراه ملکه در غیر سفرهای رسمی و بعد از حادثه ای در کشور در عرف حکومت های سلطنتی این گونه تعبیر می شود.

دوم این که در روزنامه باختر امروز در فاصله ۲۵ تا ۲۸ مرداد از شاه به عنوان «فراری بغداد» یاد می کرد و به تندی به دربار می تاخت. در میدان بهارستان نیز نطق تندی ایراد کرد.

دلیل مهم تر اما این است که در مهر ۱۳۳۳ افسران حزب توده اعدام شده بودند و حتی مرتضی کیوان که افسر و نظامی نبود به خاطر همراهی با آنان تیرباران شد. به شاه گفتند دکتر فاطمی هم درخانه یک دندان پزشک عضو حزب توده – دکتر محمود محسنی- پنهان شده و شاه که با توده ای ها هیچ سازگاری نداشت، راضی به اعدام وزیر دولت خود شد که از دست او نشان همایون دریافت کرده بود.

البته فاطمی هیچ ارتباط تشکیلاتی با توده ای ها نداشت و تنها به این خاطر به آن خانه پناه برد که اخپحساس کرد به لحاظ تشکیلاتی امن تر است.

۵. اگر شاه فرجام خواهی فاطمی را رد کرد، چرا برخی همچنان بر علاقه او به فاطمی اصرار دارند؟

دکتر شاهین فاطمی برادر زاده فاطمی ( که به عنوان استاد اقتصاد با تلویزیون فارسی بی بی سی مصاحبه می کند و اکنون باید ۸۰ ساله باشد) مدعی است که شاه تمام مخارج تحصیل یادگار فاطمی (سیروس) را در خارج از کشور تقبل کرد. همسر فاطمی نیز کوشید فرزند را از سیاست و این خاطره دور نگاه دارد و حتی زبان فارسی نمی داند و به خاطر همین دوری در سال ۵۷ حاضر به امضای اطلاعیه معرفی شاه به عنوان قاتل پدر خود نشد.

۶. مسعود بهنود در «کشتگان بر سر قدرت» فرزند فاطمی هنگام اعدام پدر را «علی و دو ساله» ذکر می کند. شاهین فاطمی اما از او به عنوان «سیروس» یاد می کند و می گوید ۹ ماهه بود که پدر بازداشت شد و چون چندی پس از بازداشت هم زنده بوده دو سال یا کمی کمتر درست است. دربارۀ نام نیز شاید در شناسنامه «علی » بوده و در خانه سیروس صدا می کرده اند. فاطمی خود برادر زاده را به جای «شاهین»، «شاهی» صدا می زد.

۷. سید حسین فاطمی در سال ۲۵ بهمن ۱۳۳۰ هم یک بار ترور شد و به سختی آسیب دید. این ترور، کار فداییان اسلام بود و سلاح را به دست نوجوان ۱۵ ساله – محمد مهدی عبد خدایی- دادند تا بتوانند از سن او برای رهایی از مجازات استفاده کنند.

فداییان اسلام اما چرا سراغ یک نیروی ملی و ضد شاه رفته بودند؟

دو دلیل ذکر می شود: اول انتقام بازداشت رهبران فداییان اسلام در دولت مصدق و این شایعه که فاطمی در مقام معاون نخست وزیر دستور سخت گیری بر آنها داده بود. دوم این که در جلسه ای که نواب صفوی آشکارا از توانایی فداییان اسلام در حذف رزم آرا سخن می گوید و قول می گیرد که اگر ملی ها دولت را در دست گرفتند احکام اسلامی را اجرا کنند، فاطمی قول مساعد می دهد اما اجرا نمی کنند. هر چند که نواب وزیر خارجه دستور جمع آوری مشروبات الکلی از میهمانی ها را صادر می کند.

این نگاه بدبینانه هم وجود دارد که نواب صفوی با سید ضیاء الدین طباطبایی ارتباط داشته و سید ضیا نواب را به ترئر فاطمی تحریک کرده بود. سید ضیا با مصدق دشمنی دیرینه داشت و به دولت انگلستان متمایل و بلکه وابسته بود.

۸. فاطمی یک بار دیگر هم آماج سوء قصد قرار گرفت. روی پله های شهربانی کل کشورو بعد از بازداشت، شعبان جعفری با چاقوبه او حمله ور شد و اگر سلطنت خانم فاطمی نبود که جان برادر را نجات داد همان جا روی پله های شهربانی به قتل رسیده بود. این احتمل وجود دارد که شعبان به دستور تیمور بختیار این کار را کرده باشد چون مطمئن نبودند اعدام شود و بیم داشتند با توجه به سابقه وزارت و وجهۀ دیپلماتیک جان به در برد.

در بیمارستان نیز کیسۀ آب جوش پاره شد و پای مجروح او در ترور دو سال قبل سوخت و این کار هم بعید نیست عمدی بوده باشد.

۹. شعبان جعفری یا همان شعبان بی مخ در مصاحبه با هما سرشار و در بیان خاطرات، حمله به فاطمی روی پله های شهربانی را تکذیب می کند اما دکتر شاهین فاطمی می گوید هم من و هم ۶ نفر دیگر شاهد این ماجرا بودیم و اگر عمه ام نبود عمو کشته شده بود.

۱۰. عزت الله سحابی در کتاب خاطرات خود فاطمی را یک استثنا در خانواده می داند و می نویسد: « برادرانش خوش نام نبودند. یک برادر استاندار و عامل اجرای سیاست های شرکت نفت جنوب بود و دیگری در اصفهان در خدمت حاکمیت و حسین استثنا بود). شاهین فاطمی فرزند یکی از این برادرهاست اما جایی ندیده ام که پاسخی داده و از پدر دفاع کرده باشد. حتی درباره عموی خود نیز تنها در چند مناسبت حاضر به گفت و گو شده است.

۱۱. هر چند مهندس حسیبی مدعی بود که ایدۀ ملی شدن صنعت نفت را اول بار او مطرح کرده اما شخص دکتر مصدق نوشت که تز ملی کردن نفت را دکتر فاطمی در ذهن او انداخت با این استدلال حقوقی که به جای چالش مستقیم با شرکت نفت انگلستان و ایران، کل صنعت نفت را ملی اعلام کنیم تا شرکت نفت ایران و انگلیس بلاموضوع شود.

فاطمی با یک تیر دو نشان زد. با ایدۀ ملی کردن دیگر نمی توانستند بگویند کار شوروی است چون تنها متوجه نفت جنوب نبود و شرکت نفت ایران و انگلیس هم نمی توانست علیه یک قانون موضع بگیرد و شکایت شان هم ره به جایی نبرد.

به بیان دیگر ۶۵ سال است که ایرانیان بر سر سفره ای نشسته اند که فاطمی گسترد و سهم خود او جانی بود که از کف داد.

۱۲. در سال های اخیر که تخریب چهره های ملی باب شده فاطمی به تندروی متهم می شود. واقعیت ماجرا اما این است که او بازی را شروع نکرد. سفارت انگلیس را تعطیل کرد اما کی؟ وقتی اسناد دخالت آن فاش شد.

از شاه فاصله گرفت. اما کی؟ وقتی در ۹ اسفند ۱۳۳۱ قصد جان مصدق کردند. به دربار بد گمان شد اما کی؟ وقتی افشار طوس رییس شهربانی را کشتند و شامۀ قوی او احساس کرد خبرهایی هست.

۱۳. اگر قرار بر نقدی به فاطمی باشد تند روی نیست این است که بیشتر مدیر روزنامه بود تا وزیر خارجه. اقتضای روزنامه نگاری صراحت است و اقتضای وزارت خارجه ظرافت های دیپلماتیک و این دو با هم سازگار نبود. بعد از مرگ استالین در اتحاد شوروی و تغییر رییس جمهوری در آمریکا سیاست های این دو تغییر کرد و نمی دانیم در این باره با مصدق گفت و گو کرده است یا نه.

۱۴. فاطمی پس از صدور حکم اعدام تقاضای فرجام کرد. اما عذر خواهی نکرد. او با فرجام خواهی مسؤولیت را مستقیما به گردن شاه انداخت و همین خون تا سال ۵۷ او را رها نکرد. پادشاه مشروطه البته نباید این قدر مستقیم دخالت می کرد اما شاه پس از کودتا به شاه دیگری بدل شده بود.

۱۵. با پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷ یکی از نخستین خیابان هایی که نام آن تغییر کرد، نام خیابان آریامهر بود که به فاطمی تغییر کرد.

بعد از وقایع سال ۱۳۶۰ که نام خیابان مصدق را از بزرگ ترین خیابان تهران و ایران برداشتند و واژه «ملی» هم مورد غضب قرار گرفت خیابان فاطمی اما مصون ماند. هر چند بر سر عنوان «شهید» اختلاف بوده است. برخی البته بی میل نیستند نام خیابان از فاطمی به «فاطمیه» تغییر کند تا به دلایل اعتقادی جای انتقاد نباشد در حالی که خود فاطمی، سیدِ فاطمی بود و با ذکر نام امام حسین ع به شهادت رسید.

۱۶. بازار بد گمانی و در ایران چنان داغ و پرسابقه است که حتی فاطمی هم برکنار نماند. بعد از کودتا مخفی شد و چون از او خبر نداشتند حتی در میان هواداران مصدق این شایعه درگرفت که از خودشان بود و فضا را تند کرد و به هم زد و رفت و هنگامی که تصویر او را با ریش انبوه و در چنگال نیروهای تیمور بختیار دیدند خود را سرزنش کردند و هنگامی که تا پای جان هم رفت بیشتر شرمنده شدند.

۱۷. در تمام سال های گذشته درباره دکتر فاطمی بسیار گفته و نوشته شده اما هیچ یک جای سریال «شهرزاد» را نمی گیرد که حسن فتحی ساخت و پرداخت و قهرمان آن روزنامه نگاری شیفتۀ دکتر فاطمی است.

۱۸. محمد مهدی عبد خدایی که در سال ۱۳۳۰ دکتر فاطمی را ترور کرد در حال حاضر نیز زنده است و اگرچه عذرخواهی نکرده اما از این که گلوله او جان فاطمی را نستاند اظهار خرسندی می کند. بعد از آن ترور فاطمی از ناحیه ریه و پا آسیب جدی دید و به دستور مصدق به آلمان اعزام و در بیمارستان فرانکفورت بستری شد. این ترور اما او را پیر کرد و وقتی برگشت مرد ۳۶ ساله شبیه ۵۰ ساله ها شده بود.

۱۹. جای تندیس سید حسین فاطمی در میدان فاطمی (جهاد) خالی است و جا دارد شورای شهر کنونی یا شهردار منطقۀ ۶ برای این کار همت گمارند یا جایزه ای به این نام اختصاص یابد.

۲۰. این را من نمی نویسم. دکتر شاهین فاطمی می‌گوید که انقلابی هم نیست. برادرزادۀ فاطمی است و در سال ۱۳۳۳ نوجوان بود و سال هاست در فرانسه زندگی می کند. فاطمی می توانست مانند رضوی یا شایگان دو کلمه بنویسد و جان خود را نجات دهد اما حاضر نشد. دکتر شاهین فاطمی در بیان خاطره ۶۵ سال قبل می گوید:

«دو هفته مانده بود که عازم آمریکا شوم. او در بیمارستان لشگر دو زرهی بود.همه رفته بودند پیش او و التماس کرده بودند این ورقه را امضا کن و نکرده بود. تا وارد شدم گفت : شاهی (شاهین)، می دانم برای چه آمدی. گفتم: درست حدس زدید. به سیروس رحم کنید.

گفت: اگر من امروز استغفار کنم دیگر هیچ کس در این مملکت، حرف کسی را باور نمی کند و جواب جوان های مملکت را در آیندۀ تاریخ چه کسی خواهد داد که می گویند: حتی حسین فاطمی هم وقتی پای جانش افتاد ( تعبیری که او به کار بُرد و ناچارم تکرار کنم): به گُه خوردن افتاد.او دانسته مُرد...»