صفی‌الدین اورموی نابغه موسیقی شرق

مملکت آنلاین - غریبی چقدر سخت است، آن هم غریب در شهری غریب! شهری که با سرعت نور، بافت قدیمی، آثار تاریخی، مشاهیر پر افتخار و هزار و یک داشته‌ی دیگر خود را به باد فراموشی می‌سپارد و روز به روز با آن‌ها غریبانه رفتار می‌کند. کجاست آن عمارت‌های تاریخی؟ کجاست آن بافت قدیمی؟ کجاست شهر من؟ این شهر برایم غریب است! همچو غریبی یکی از بزرگترین موسیقیدانان شرق، صفی‌الدین اورموی!

عبدالمومن بن یوسف بن فاخر صفی‌الدین اورموی معروف به شیخ صفی‌الدین اورموی یکی از دانشمندان، موسیقیدانان و خوشنویسان برجسته‌ی شرق که در سال ۶۱۳ هجری قمری در شهر ارومیه چشم به جهان گشود و پس از سال‌ها تحصیل و مجاهدت در ادبیات، تاریخ، موسیقی، و هنر نامش برای همیشه ماندگار شد، اما نه برای شهر و دیار خودش، بلکه برای کسانی که هنر و فرهنگ را می‌دانند و صفی‌الدین اورموی‌ها را می‌شناسند و می‌بینند.

در حبیب السیر نقل شده که وقتی در «کاظم داشی» عود نواخت، هلاکوخان را خوش می‌آید و از یغما دست بر‌می‌دارد. (نام نامه‌ی موسیقی ایران/مهدی ستایشگر/جلد سوّم، چاپ اوّل، تهران: اطلاعات، ۱۳۷۶. ص۳۴۵)

هولاکوخان بعدها برای او، ماهیانه هزار دینار مقرر کرد تا به فرزندان بزرگان حکومت موسیقی یاد دهد. دو فرزند شمس‌الدین جوینی، صاحب دیوان مغول، به نام‌های بهاء‌الدین محمد و شرف‌الدین هارون از شاگردان او بودند که بعدها مشهور و پرآوازه شدند.

این نظریه‌پرداز بزرگ موسیقی در زمان خود، جزو سه استاد موسیقی جهان اسلام بود که اولین آنها ابونصر فارابی و آخرین آنها عبدالقادر مراغه‌ای بوده. آثار شیخ در علم موسیقی همیشه مورد احترام و تقلید هنرمندان ایرانی و سایر ممالک اسلامی بوده و علم و هنر او را ستوده‌اند. بیشتر مولفان بر این باورند که رساله‌های شرفیه و ادوار اورموی منجر به بروز انقلابی بزرگ در موسیقی در سراسر عالم شده‌است تا جایی که (ژوزف یکتابیک) موسیقی‌شناس نامی ترک که درباره موسیقی برای (دائرةالمعارف لاوینیاک) نوشته درباره شیخ صفی الدین اورموی چنین می‌نویسد: «موسیقی‌شناس ترک، صفی‌الدین اورموی نام داشته و به روزگار خلافت مستعصم خلیفه عباسی در نیمه دوم قرن هفتم می زیسته و توانست دوره ثابت و لاتغییر سابق را به پایان آورد.» (نام آوران ارومیه/علی بابایی، چاپ اول/انتشارات تکدرخت/ ص ۱۰۴)

برخی آثار برجای مانده از صفی‌الدین اورموی:

۱.‌ ایقاع (به ترکی) از آثار بسیار مهم علم موسیقی در جهان اسلام است.

۲.‌ شرفیه یا الرساله الشرقیه فی النِسَب التألیفیه یا کتاب موسیقی (به عربی). این کتاب به نام شرافت‌الدین هارون تالیف شده است. این کتاب به زبان ترکی نیز ترجمه شده است.

۳. کتاب الادوار فی حل الاوتار: این کتاب در تاریخ رسالات موسیقی اهمیت بسزایی دارد و بسیاری از مولفان رسالات موسیقی بر آن شرح نوشته‌اند.

صفی‌الدین اورموی برای اولین بار، توانست آهنگ موسیقی را با حروف ابجدی و عدد بنویسد و نغمات مسموع (شنیدنی) را ثبت کند. فارمر (از موسیقیدانان اهل بریتانیا) می‌گوید: «نت موسیقی کتاب الادوار قدیمی‌ترین نت‌نویسی موسیقی عربی جهان است که در دست ماست.» (سیری در رساله‌های موسیقیایی/حسین محمدزاده صدیق/چاپ اول ۱۳۸۹/انتشارات سوره مهر/ص۵۶)

در کتاب دانشمندان آذربایجان نوشته استاد محمدعلی تربیت به نقل از خواجه عبدالقادر مراغه‌ای از کتاب مقاصدالالحان آمده است:

«صفی الدین عبدالمؤمن در زمان مستعصم جامع بین العلوم و العمل بوده و چهار شاگرد داشته است: یکی از آنها شمس‌الدین سهروردی است و دیگری علی ستایی و حسن زامر و حسام‌الدین قتلغ بوغا است. ایشان به عملیات این فن مشغول بودند.»

صفی الدین اورموی پس از ۸۰ سال زندگی علمی، هنری و سیاسی به سال ۶۹۳ و در زندان بغداد دارفانی را وداع گفت. در کتاب نام آوران ارومیه به قلم محقق جوان ارومیه‌ای علی بابایی نیز فوت او در تبریز ذکر شده است و محل دفن صفی‌الدین اورموی نیز مقبره‌الشعرا آمده است.

با همه‌ی این اوصاف  هزاران افسوس که این شخصیت بزرگ و فرهیخته و شهیر جهانی در شهر و دیار خود اینگونه غریب مانده است!

جا دارد مسئولین محترم شورای نام‌گذاری، در نام‌گذاری خیابانهای ارومیه و حتی سایر مناطق کشور، نام صفی‌الدین اورموی‌ها را نیز در نظر داشته و نام این نام آور بزرگ جهان اسلام را زنده نگه دارند. لازم به ذکر است که تنها مکان مزین به نام این شخصیت برجسته است، آمفی‌تئاتر حوزه‌ هنری آذربایجان‌ غربی در خیابان امینی ارومیه می‌باشد.